Остеопорозата е болест која се карактеризира со намалување на густината на коските, поради што тие стануваат порозни. Се намалува количината на калциум што вообичаено ја обезбедува цврстината на коските и коскеното ткиво, со што се овозможува потпорната функција на коските. Ваквите кревки и порозни коски се почувствителни на различни физички стресови (удари, паѓања). Остеопорозата е една од главните причини за сериозна попреченост кај постарите луѓе.
Фрактура на колк предизвикана од остеопороза погодува една од три жени и еден од пет мажи на возраст под осумдесет и пет години.
Што е остеопороза?
Остеопорозата е прекумерно губење на калциум и коскено ткиво. Процесот на формирање и губење на коските (ресорпција) е вообичаен физиолошки процес кој се одвива континуирано во текот на животот. Кога формирањето на коските станува побавно од губењето на коскената маса, се јавува состојба наречена остеопороза. Обично се открива кога блага траума предизвикува фрактура или кога рендгенската снимка открива „измиена“ коска. Знаци кои може да укажуваат на остеопороза се болка во долниот дел на грбот, губење на висината и подгрбавување. Една од причините зошто жените почесто страдаат од остеопороза е помалата вкупна количина на коскена маса од онаа на мажите. Истражувањата покажуваат дека по четириесетгодишна возраст, сите губиме 0,5% од коскената маса годишно, а кај жените оваа загуба се удвојува кога влегуваат во менопауза.
ПРИЧИНИ
Улогата на коските во човечкото тело е разновидна. Коските даваат поддршка, ни овозможуваат да се движиме и да балансираме и се складиште на многу хемиски супстанции неопходни за нормално функционирање на телото. Содржат бројни минерали, од кои најважен е калциумот, кој им дава цврстина, а околу 70% е потпорна, еластична супстанција наречена колаген. Коските се динамичен орган кој се менува и се преобликува секој ден. Стапката на метаболизам на коските (ремоделирање на коските) кај децата кои растат може да биде дури 20% годишно. Кај возрасните, стапката на метаболизам е од 3 до 5% годишно. Така, дури и кај возрасните, ремоделирањето продолжува, без разлика дали се работи за заздравување по фрактура или замена на калциум. Постојат многу фактори кои помагаат да се одржи рамнотежата на коскениот оддел. Хормоните како паратироиден хормон и витамините како витаминот Д го контролираат нивото на калциум во коските. Кортизонот од надбубрежната жлезда и лековите кои содржат кортизон предизвикуваат губење на калциум од коските. Хормонот за раст ја зголемува количината на колаген. Половите хормони имаат изразен ефект врз коските; во менопаузата, губењето на естроген предизвикува забрзано губење на коскената маса. Така, постојано присутното ремоделирање на коските е збир од интеракцијата на хормоните и механичките стресови на центрите за раст на коските. Тоа е постојана и динамична рамнотежа. Како што старееме, формирањето на коските е помало, а губењето на коскената маса е поголемо. Нашето генетско наследство е еден од факторите, иако проблеми може да настанат и поради неправилна апсорпција на храната предизвикана од недоволно внесување витамини и калциум. Вишокот на хормони, како што се вишокот на паратироидни или тироидни хормони, исто така може да предизвика губење на калциум. Прекумерната употреба на стероидни лекови, исто така, предизвикува губење на калциум од коските. Како што веќе споменавме, менопаузата – а особено менопаузата пред четириесет и петгодишна возраст – предизвикува изразен пад на естрогенските хормони, што доведува до забрзано губење на коскената маса. За да се забави и ублажи остеопорозата, потребно е да се внимава на следните фактори: доволна физичка активност, адекватен внес на витамин Д, доволна изложеност на сонце, намалено консумирање алкохол и откажување од пушење.
ФАКТОРИ НА РИЗИК
Фактори на ризик кај жените
Жените претставуваат осумдесет проценти од пациентите со остеопороза. Остеопорозата погодува речиси половина од сите жени над 50 години и 90% од жените над 75 години. Една студија покажа дека зголемениот ризик од фрактура на колкот кај постарите жени е поврзан со помалата телесна тежина, обемот на колкот, мускулната маса и други мерки на телото. Жените кои не родиле, раната постменопауза или онаа што се јавува како резултат на хируршко отстранување на јајниците претставува зголемен ризик. Губење на коскеното ткиво е забележано и кај помлади жени кои немале менструација три месеци или подолго, жени со анорексија и некои спортисти. Загрозени се и мажите.
Фактори на ризик кај мажите
Иако ризикот од остеопороза е многу помал кај мажите отколку кај жените, два милиони мажи имаат остеопороза, а три милиони се во ризичната група. По педесеттата година, ова нарушување погодува речиси 30% од мажите. Нискиот раст и слабоста, слабите мускули на бутовите и лошата рамнотежа го зголемуваат ризикот од остеопороза и кај мажите и кај жените. Болестите кои го намалуваат нивото на тестостерон, исто така, може да придонесат за зголемен ризик кај мажите (на пример, третман за рак на простата или болест на тестисите).
Цигари и кафе
Пушењето и консумирањето алкохолни пијалоци се ризик фактор за оваа болест, особено кај жените во постменопауза.
Недостаток на тежина
Недоволната тежина е фактор на ризик за остеопороза и кај мажите и кај жените. Младите жени со анорексија имаат особено висок ризик од остеопороза, особено во случај на менструални нарушувања.
Исхрана
Исхраната може да има значително влијание врз ублажувањето или влошувањето на болеста. Недостатокот на калциум и витамин Д директно придонесува за остеопороза. Меѓутоа, прекумерните количини, на пример, витамин А во исхраната може да ја намалат густината на коските. Големи количини на натриум (на пр. прекумерно солење на храна) го врзуваат калциумот и ја намалуваат неговата достапност за внес во коските, со што помагаат да се намали цврстината на коските. Исхраната со малку протеини исто така го зголемува ризикот од остеопороза.
Физичка активност
Зголемената физичка активност го забавува развојот на остеопорозата. Меѓутоа, професионалниот спорт кај жените, поради намаленото количество на естроген, може да доведе до порано губење на коскената маса.
Депресија
Луѓето кои страдаат од депресивни нарушувања, поради зголеменото ниво на хормонот кортизол, може да имаат зголемен ризик од развој на остеопороза.
Лекови
Многу лекови можат да создадат услови кои ја намалуваат густината на коските. Долготрајната употреба на кортикостероиди, како што е преднизон, претставува многу висок ризик за губење на калциум. Луѓето кои земаат кортикостероиди мора да го зголемат дневниот внес на калциум и, ако е можно, да земаат соодвена терапија препорачана од лекар. Прекумерните дози на тироидни хормони исто така може да придонесат за остеопороза; за среќа, прилагодувањето на дозата може да го спречи овој ефект. Некои лекови против епилептични напади, , исто така може да допринесат за губење на калциум. Луѓето кои земаат големи количини на антациди кои содржат алуминиум, исто така, може да страдаат од губење на калциум. Добра алтернатива се антацидите кои содржат калциум. Други лекови кои го зголемуваат губењето на коскената маса вклучуваат имуномодулатори и некои хормони кои се користат за лекување на ендометриоза .
Изложување на сончева светлина
Фотохемиското дејство на сонцето на кожата е примарен извор на витамин Д. Формирањето на коските е на својот врв во лето, а фрактурите на коските се во зима. Недостаток на витамин Д може да се појави кај луѓе кои избегнуваат изложување на сонце за да спречат рак на кожата, особено ако се постари.
Генетски фактори
Серија студии даваат податоци дека генетските фактори влијаат на густината на коските. Една студија откри ген кој влијае на метаболизмот на витаминот Д и за четири пати го зголемува ризикот од остеопороза.
Симптоми
Многу луѓе ги мешаат симптомите на остеопорозата со артритис и веруваат дека треба да чекаат симптоми како што се отечени и болни зглобови пред да одат на лекар. Причините кои предизвикуваат артритис се сосема различни од оние кои предизвикуваат остеопороза, која обично напредува многу пред да се појават првите симптоми. Остеопорозата често се јавува многу драматично – со фрактура на пршлени, колк, подлактица или која било коска. Овие фрактури често се случуваат по навидум мала траума. Во доцните стадиуми на болеста, чести се болките, обезличувањето и слабоста. По голема загуба на калциум, пршлените почнуваат да колабираат и постепено доведуваат до подгрбавено држење.
ДИЈАГНОЗА
Мерење на коскената густина
Експертите препорачуваат мерење на коскената густина за сите жени над 65 години, жени во постменопауза со еден или повеќе фактори на ризик за остеопороза или жени кои имале фрактура, како и за жени на долготрајна хормонска заместителна терапија. Во моментов, најточна, сеопфатна и најбрза техника е дензитометријата, која ја мери густината на коските во телото во рок од две до четири минути. Овие процедури се едноставни и безболни, но не се широко достапни. Поедноставните техники кои ја мерат густината на коските во одредени делови од телото, исто така, можат да обезбедат точни резултати за целосно губење на коскената маса и не се толку скапи. На пример, подлактицата и петицата се мерат со апсорпциометрија. Рендгенската слика е корисна. Со помош на ултразвучни техники, се мерат коските на петицата, прстите и нозете; тие не се толку прецизни како апсорпциометриските техники, но сепак се ефикасни, евтини, преносливи и не користат зрачење.
Лабораториски тестови
Калциумот во крвта обично е нормален кај пациенти со остеопороза. Тестот на урина може да укаже на зголемен ризик од фрактура на колкот ако покажува високи нивоа на деоксипиридонолин и Ц-телопептид. Овие супстанции се создаваат при фрактури. Друг тест на урината го мери губењето на коскената маса со откривање на супстанца наречена N-телопептид, што укажува на губење на коскената маса.
ТРЕТМАН
За третман и превенција постојат повеќе видови на терапии, но истата треба да биде одредена од лекар според резултатите од испитувањата, возраста, ризик фактори итн.
КОМПЛИКАЦИИ
Фрактурите се најчеста и сериозна компликација на остеопорозата. Чести се фрактури на пршлените и колковите – коски кои директно носат тежина. Фрактури на пршлените може да се појават без падови или повреди (фрактури на компресија). Компресивните фрактури може да предизвикаат силна болка и бараат долго закрепнување. Понекогаш болката е релативно блага, а компресијата на ‘рбетот е минимална. Меѓутоа, со текот на времето, помалата компресија може да предизвика значително губење на висината и лежечка положба. Фрактурите на колкот, кои се вториот најчест тип на фрактура кај остеопорозата, обично се јавуваат како резултат на пад. Иако повеќето луѓе релативно добро закрепнуваат по современиот хируршки третман, фрактурите на колкот може да доведат до инвалидитет, па дури и смрт поради постоперативни компликации.
ПРЕВЕНЦИЈА
Следниве мерки може значително да го намалат ризикот од остеопороза.
- Козумирање на храна богата со калциум и витамин Д може да го намали ризикот од остеопороза, а таква е млеко и млечни производи, брокула, лосос со коски и сок од портокал и други производи.
- Вежбањето може да помогне да се изградат силни коски и да се забави губењето на коскената маса.
- Пушењето го зголемува губењето на коскената маса
- Терапијата за замена на хормони е најважното средство за намалување на ризикот од остеопороза за време и по менопаузата.
- Повеќе од два алкохолни пијалоци на ден може да го намалат формирањето на коските и да ја намалат способноста на телото да апсорбира калциум. Не постои јасна врска помеѓу умереното консумирање алкохол и остеопорозата.
- Умерената консумација на кофеин – околу две или три шолји кафе на ден – нема да штети под услов исхраната да содржи соодветна количина на калциум.
Овие предлози можат да ги ублажат симптомите: правилно држење на телото, чевли со ниски потпетици и нелизгачки ѓон спречуваат падови. Ако болката не се лекува, може да ја ограничи подвижноста и да предизвика уште поголема болка
Улогата на витамин Д
Витаминот Д го синтетизира човечкото тело под услов на изложеност на сончева светлина на доволен дел од незаштитената кожа. Речиси и да нема хемиски процес во телото на кој не влијае витаминот Д и речиси ниту една клетка во телото која нема рецептор за витамин Д.
Витаминот Д е растворлив во масти. Се акумулира во телото, но можноста за предозирање е речиси занемарлива. Не е чувствителен на температура, што значи дека не се уништува при термичка обработка, но е чувствителен на светлина и кислород.
Која е важноста на витаминот Д?
Влијанието на витаминот Д врз здравјето на коските беше единственото познато долго време, па и денес многумина го поврзуваат само со овој ефект. Во овој контекст, важно е за апсорпција на калциум и фосфор од храната и одржување на нивната концентрација во крвта. Така, тоа влијае на здравјето на коските и на правилното функционирање на сите органи. Многу епидемиолошки студии покажаа поврзаност помеѓу недостаток на витамин Д и зголемена инциденца на дијабетес тип I. Недостатокот на витамин Д е исто така поврзан со повисока инциденца на дијабетес тип II и се смета дека влијае на неговата патогенеза. Откриено е дека витаминот Д директно влијае на ослободувањето на инсулин од бета клетките на панкреасот како одговор на хипогликемијата. Исто така, ја зголемува чувствителноста на инсулин.
Витаминот Д влијае на многу компоненти на кардиоваскуларниот систем, вклучувајќи го регулирањето на артерискиот притисок. Според неколку студии, нивото на витамин Д е значително пониско кај пациенти со акутен коронарен синдром.
Ниски концентрации на витамин Д во крвта се евидентираат и кај различни гастроентеролошки заболувања кои влијаат на тенкото црево, црниот дроб и системот на жолчното кесе, панкреасот, како што се Кронова болест, нетретирана целијачна болест и синдром на кратко црево. Повеќето епидемиолошки студии потврдија позитивна поврзаност помеѓу повисоки концентрации на витамин Д и помала инциденца на рак на дебелото црево.
Според упатствата на Европското здружение за онкологија, на сите пациенти кои се под терапија која негативно влијае на здравјето на коските им се препорачува да земаат храна богата со калциум и да внесуваат 1000-2000 I.U. на витамин Д дневно.
Можеби најважната функција на витаминот Д е да го оптимизира функционирањето на имунолошкиот систем. Поради присуството на витаминот Д, имунолошкиот систем произведува повеќе Т-клетки, познати како клетки убијци бидејќи ги уништуваат вирусите, бактериите, другите патогени и сопствените оштетени клетки, а неговата втора задача е да го балансира автоимуниот одговор. Употребата на витамин Д не е насочена кон лекување на одредена автоимуна болест, туку кон зголемување на ефикасноста на имунолошкиот систем.
Симптоми на можен недостаток на витамин Д
- болки во коските
- хроничен замор
- минимална траума фрактура на коските
- чести инфекции
- лошо расположение
- бавно зараснување на раните
- болка и слабост во мускулите, особено рамената и карличниот појас
Врската помеѓу витаминот Д и остеопорозата
Недостатокот на калциум и витамин Д за време на бременоста и раното детство го намалува максималното можно таложење на калциум во коските. Се верува дека повеќе од милијарда луѓе ширум светот имаат недостаток на витамин Д. Посебно загрозени се постарите лица. Студиите во САД покажаа дека на крајот на зимскиот период, 42% од девојчињата и жените имале недостаток на витамин Д, како и 32% од здравите студенти, лекари и вработени во болница во Бостон. Понатаму, студиите во земји со многу сонце покажаа дека 30-50% од возрасните и децата исто така имаат недостаток на витамин Д, што се припишува на заштитата од сонце.
Концентрацијата на витаминот Д директно влијае на апсорпцијата на калциумот во цревата. Без витамин Д, само 10-15% од калциумот во исхраната и околу 60% од фосфорот се апсорбираат од цревата во крвотокот. Во интеракцијата помеѓу витаминот Д и рецепторот за витамин Д, ефикасноста на апсорпција на калциум се зголемува до 40%, а фосфорот до 80%. И двете се неопходни за формирање на неоргански соли кои ја одредуваат цврстината на коската.
Важно е да се истакне улогата на коската како „складиште“ на калциум што може да се испразни и пополни според потребите на организмот. Витаминот Д игра една од главните улоги во оваа игра, бидејќи соодветната концентрација на витаминот Д овозможува соодветно ниво на калциум во телото, а со тоа и потребната јачина на коските. Наведена е причинско-последичната врска помеѓу недостаток на витамин Д и појавата на остеопороза. Хроничниот недостаток, недостаток или тежок недостаток на витамин Д може да биде независна причина за остеопороза, но и „засилувач“ на остеопороза предизвикана од која било од претходно споменатите причини.
Дозирање на витамин Д
Препорачаните концентрации на витамин Д во крвта кај општата популација се 75-125 nmol/L. Концентрациите што укажуваат на недостаток се од 50 до 75 nmol/L .
Тежок недостаток се јавува при вредности <30 nmol/L. Концентрациите над 250 nmol/L се сметаат за вишок на витамин Д, а вредностите над 375nmol/L се сметаат за интоксикација.
Оралното дозирање на витамин Д зависи од природата и нивото на недостаток. Третманот треба да се остави на лекари со искуство и познавање на најновите сознанија на оваа тема. Превенцијата на недостаток на витамин Д кај здрави луѓе треба да се спроведува независно во дневни дози до 2000 I.U. без страв од несакани ефекти.